Zubietako kontuak

Samiel bezperan Jexux Tolatekoa hil zen. Zubitarra zen, jakina, gure ama zenaren lehengusua. Urtebete ere ez zuen egin andrea hil zitzaiola. Haren eta gure amaren atautxi ta amatxi ere, Erron Itxeko Anttonio eta Joxepa, halaxe hil ziren, bata bestearen ondoan, hilabete gutxiren buruan, bizitza osoa elkarrekin eman eta ezin bizirik segitu, omen. Gerra garaiko Zubieta zen hura, eta XXI.ekoa oraingoa. Lehendabiziko bistazoan herria ez omen da sobera aldatu: etxe berri bat edo beste, baina orduko herri kaxkoak bereari eutsi dio, bai eta ingurumariek ere. Baina bai, majo kanbitu da: 1936ko uztaren 19an, hain zuzen herriko plazan gari uzta eultzen ari zirelarik erreketeak sartu zireneko Zubieta hura eta oraingoa ez dira berberak. Etxeak 75 urte zaharrago, eta hala ere itxuraz inoiz baino berriago. Orduan jendez gainezka zeuden, ordea, eta orain huts-hutsik asko eta asko, astegunetan bereziki. Tolate ere hutsik. Erron Itxia berriro pintatu dute. Duela hiru mende laurden erosi zutenek txukun mantentzen dute gure amoñari hara esposatu zenean borda tristea baizik iruditu ez zitzaion hura (maizterrak izanik ere, baztandarrak beti haundi-maundi).

Zubietako Erron Itxeko Anttonio Erro Mutuberria eta Joxepa Bernardet Samiel Ezkurra

Bai, Euskal tradizioaren muina omen den inauteriari eusten dio bizi-bizi Zubietak. Eutsi ez ezik, hanpatua ere ez ote dagoen… Zubietara esposatu amoñak ezin zituen eraman inauteri zikin eta arlote haiek! Eta beti eskean, eta etxean sartu eta nahi zutena ematen ez bazieten, “kisua eta gorotza”, etxea bedeinkatu egiten zuten zerri lotsagabe haiek! Antropologoren batek beltz eta zuri, yin eta yan eta halako transzendentziak bilatuko zituen sasibenedikazio haietan, eta beharbada arrazoia izanen zuen; baina gure amoñak zerrikeria eta herri pobre baten mixeriak besterik ez zuen bilatzen. Eta Hausterre egunean, haragizkorik jan ezin eta oraindik ere, arraultze eskean! Eta elizan arlote jantzita sartu! Herri harek ez zuen erremediorikan. Eta orain ondare immaterial izendatu dituzte Ituren eta Zubietako inauteriak! Nola aldatzen diren gauzak!

Zubietako eliza, sorginen armalaren gainean.

Baina zer espero zitekeen herriaren erdian; areago, eliza azpiko armalan (euskara batuan harmora?, harmaila?) sorginak bizi ziren herri batetik? Hala omen zen, bai, sorginek ba omen zuten gaitzeru bat mailar (banabar Baztanen, ilar gorri Arantzan, leiko gorri Irunen, babarrun Hernanira espostu amatxiren ahizparen familian), eta egunero banan bana kontatu behar atera ahal izateko, eta huts egiten bazuten, berriro hasi behar. Eguzki-lorearen printzipio bera da. Garrotxan ere hartarako jartzen omen zituzten artatxikiak ate ondoan, sartu nahi omen zuten izaki gautarrek gaua aleak kontatzen eman zezaten. Eta gure ama eta ahizpak, Tolatetik-edo etxera bidean eliza azpiko armal ondotik pasa behar eta ilunabarrean beldurrez airean korrika, sorginek zenbaketa bukatua ote zuten eta atereak izanen ote ziren. Etxe ondoan ere bazuten leizea, zaborrak bota eta sekula betetzen ez zena, eta han ere sorginak omen ziren. Eta non ez. Amoñaren arabera, lehenbiziko sorgina etxean bertan zuen, amaginarreba, beti belarrak bildu eta “erruda tapio, erruda tapio” ulertezina esaka omen zebilena. Hain zuzen geroago irakurri ahal izan dut sorginak uxatzeko biltzen zirela “erruda eta apioa” belarrak. Ezin ukatu amoñak ez zuela biziki maite amaginarreba eta kontrara interpretatzen zuela erritoa. 

Armal ondoko etxe bateko atarian, erramu bedeinkatua atean eta elorria ondoan.
Elorriak ez du Elizaren bedeinkapen beharrik, berez landare bedeinkatua delako.

40 urte pasa dira ama hil eta uda Zubietan eman nuela. Eta ia 30 bizikleta hartu eta bisitan joan nintzela Tolatera, hantxe beti izan bainaiz ongi etorria. Baina etxeko kontuekin liluratua ninduen Zubieta mitikoa ez zen lehengo hura. Beharrik ere ez! Kontu hauek jakitea atsegingarria da, baina bizimodu hura beldurraren pekoa zen. Sorginen eta halakoen akaberaz badaude mito asko. Zabalenetakoa, kristautasunaren hedapena bera. Baina ederki moldatu dira mito paganoak eta kristauak pentsamolde berean. Gero, suzko armak izan ote ziren. Gero, trena; gero, elektrizitatea. Zubietako zentralean Jexuxen aitak lan egiten zuen. Erresistenteak, bada, sorginak, argi-indarrarekin ere ezin erabat uxatu. Garrotxan ere, “follet” delako intxixuak ere, ezin etxetik bota eta nahiago omen zuten etxea hustu eta alde egitea… eta hala ere, follet malapartatuak familiarekin alde egin! Zubietan ere ez ote den halako zerbait gertatu… Noiz desagertu dira sorginak? Jendek ere lan bila emigratu eta sorginek ere emigratu omen zuten, herri txikietako biztanle gehienek bezalaxe, sorterria utzita.

Nik Zubietan beste bertsio bat jaso nuen, Tolaten bertan, eta ez zahar batengandik, zortzi bat urteko ume batengandik baizik. Tolatekoen biloba Javier doneztebearra Tolate ondoko Tomaseneko lagunarekin zegoen. Eta Zubietako sorginen kontu zahar horiek guztiak kontatzen ari nintzaiela, Tomaseneko muttikoak bota zidan, serio demonio eta xalo-xalo: baina horiek guztiak bukatu dira aspaldi! A, bai? Eta noiz? Galdetu nion. Honen atautxik (alegia, Jexus Tolatekoak) zure edadea zuenean-edo! Ahoa bete hortz utzi ninduen, Jexuxek eta Pakittak barre egiten zuten bitartean. Banuen zer pentsatua bizikletan bueltako bidean.

Zubietako Tolate etxea.

Eta nolabait arrazoi zuen. Hori da pentsamolde tradizionalaren ezaugarririk ederrenetakoa, esaldi bakar batean prozesu historiko oso bat laburbil dezakeela. Jexuxen edadeko gazte zubietarrek, Zubietan bizi baziren ere, ez zuten baserria ogibide, are gutxiago jatorrizko zentzuan, ez baitzen ogirik ereiten jada. Abere gero eta gutxiago, baratzeari nola edo hala eutsi; baina kotxe gero eta gehiago eta fabriketara lanera, kilometroak eginda. Eta apezek jada ez zuten errieta egiten “ilun ezkila jo eta ordubeteko bidea baserriraino” oihuka. Izan ere, farolak zabaldu zirenez geroztik, gauez argia baita kaleetan ere, oraindik gera zitekeen azken sorginen bati tokirik gabe utzita. Aurreko sarreran, Samiel zela eta, Elizak mito paganoak azpiratu zituela esaten nuen. Zubietan fisikoki eta sinbolikoki izan da hala. Horixe nuen nik buruan Jexuxen funtzioetan. Ez dakit oso pentsamendu kristaua den, baina ezin nuen burutik kendu mundu oso bat joaten ari zaidala Tolatekoekin. Munduak ez baitira egun batetik bestera desagertzen, ezta sorginak ere.

En fin, hala beharko. Amoñak esaten zuen bezala: ze iñen diogu bada, hil arte bizi behar!